"सार,, अलवम सुनिसकेपछि

राम कृष्ण बान्तवा
साधरण यौटा लेखकले गीत संगीतको समिक्षा गर्नु भनेको आकासको ताराहरु गनिसक्छु भनेजस्तै हो । त्यसैले यो ,,सार अलवम,, को समिक्षा होईन मात्र सुनिसकेपछिको मेरो ब्यक्तिगत अभिब्यक्ति हो यो । संगीतको समिक्षा गर्नै परेमा हंगकंगका बरिस्ट संगीतकार व्दय दिनेश सुब्बा नागेन्द्र श्रेष्ठहरुनै गुहार्नुपर्ला र गीतको जो बोल छ त्यस्को लागि यो रामकृष्ण बान्तवा पर्याप्त नहोला । जे होस म यहा संगीतको कुरापनि गर्दिन । कवि टंक सम्वाहाम्फे मुलतः मैले चिनेको स्वच्छन्दतावादी कवि हुन । तर आज कविमात्र नभएर गीतकारको लहरमापनि चर्चित भईसक्नुभएको छ । उनै बहु प्रतिभाशाली लेखक गीतकार टंक सम्वाहाम्फे र उनकै बारेमा अलिकति र थोरै गायक कृष्णभक्त र्राई को बारेमा कुरा गर्न चाहन्छु यहाँ ।
मलाई थाहा भएअनुसार टंकजीको यो दोश्रो अलवम हो, पहिलो अलवम "मनोभाव,, त्यो पनि उच्च कोटीको मैले ठानेको छु । जुन अघिल्लो मनोभाव अलवम हो त्यस्को पुरै गीतहरुमा दिनेश सुब्बाले संगीत दिनु भएको थियो भने यस पटकको दोश्रो अलवम "सार,,मा भने पहिलो "गुरास टिपी लाएको थियौँ,, बोलको गीतमा श्री सुब्बाको संगीत रहेको छ र त्यसैगरी "अर्को एउटा सुन्दर संसार थियो,, भन्ने गीतको बोलमा हेमन्त शिशिरको संगीत रहेको छ, बाँकि अरु ८ गीतहरुमा चर्चित गायक कृष्णभक्त र्राई स्वयंको संगीत रहेको छ । ११ वटै गीतहरु टंक सम्वाहाम्फेका एकल रचना र कृष्णभक्त र्राईको एकल स्वर रहेको छ, अलवमको छोटकरी परिचय ।
एउटा कुरा यहाँ मलाई खट्केको र उल्लेख गर्न मनसुवा के छ भने अस्ति भर्खरै साप्ताहिक सनर्राईज पत्रिकाको कार्यलय जोर्डनमा अचानक गीत संगितको चर्चा परिचर्चा उठदा आदिवासी जनजाति महासंघ हंगकंगका अध्यक्ष तथा सनर्राईज साप्ताहिकको सम्पादक भुपेन्द्र चेम्जोङ र हंगकंगका बरिष्ट स्वतन्त्र पत्रकार तथा गीतकार र्राई चन्द्र दुमी ज्यु ले भन्नुभएको थियो "हैन बान्तवाजी पपगीतहरु त कति मार्मिकपनि छन, जस्तै तपाईको र नागेन्द्र श्रेष्ठको लोक तथा पपगीत "आवाजसंग शब्द छैन,, भन्ने उता गायिका आभा मुकारुङ र तपाईको "माया लाउँन पनि गाहारो,, भन्ने गीत भयो अरु गीतहरुपनि थुप्रै छन तर यो पप, रक र र्यापहरुले भर्खरका उमेरदारी युवा युवतीहरुलाई,त पागलमात्र बनाउँछ,, उहाँहरुले यसैगरी भन्नुभएको थियो र मैले भनेको थिएँ समय अनुसारको परिवर्तन हो यो ।
तर अहिलेत झनै नयाँ नेपालको परिकल्पनामा नयाँ नयाँ कुराहरुको जन्म सुरु भएको छ । त्यसैपनि नेपालमा बिभिन्न धारहरुमा गीत आईरहेको थिए र छन पनि । जस्तै पप गीतहरु भयो, रक र र्यापहरु,ज्याजहरु भयो तर पनि आधुनिक गीतहरुको कमी आएको छैन गीतकार टंक सम्वाहाम्फे र गायक कृष्णभक्त र्राईको "सार,, एलवमपनि आधुनिक गिती संग्रह नै हो । म के भन्छु भने यौटा गीतकार भएर गीत लेख्ने भन्दापनि फुर्नुपर्ने हुन्छ, जीवन र जगतसंग सम्बन्धित कुनै परिघटना हाँसो रोदनको जन्म हुनुपर्यो मस्तिष्कको केन्द्रबिन्दूमा । अर्को कुरा जुन भावनामा डुवेर गीत लेखीसकेपछि थोरै सेन्सरसिप अथवा परिस्कृत हुनपनि जरुरी हुन्छ, पछि गरौँ यो कुरा । भोजपुर छिनामखुको साहित्यानुरागी भाई मन बहादुर गुरुङले पनि टंकजीको "सार,, अलवम सुन्नुभएछ, भन्दै हुनुहुन्थ्यो बान्तवा दाई ! टंकजीको गीतहरु नयाँ आएछ नयाँनै रुप लिएर, मलाईपनि गाईड गर्नुपर्यो गीत लेख्ने रहर लागेको धेरै भईसक्यो गीत कसरी लेखिन्छ - मैले भनें मन जी, गीत लेख्न सजिलो अवश्य छैन जस्लाई गीत सम्बन्धि चेतना चाहिन्छ अलिकती सिम्वोलिकतालाई लिएर रचना गर्नको लागी यस्को प्राविधिक पक्ष जान्नु जरुरी हुन्छ र गड गिफ्टपनि थोरै चाहिन्छ । गड गिफ्ट मैले किन भनेको हो भने सवैकुरालाई छाडेर सवैभन्दा पहिलो कुरा,त गीत लेख्नको लागि फुर्नु पर्यो, भावनामा कुनै यौटा बिम्ब अंकुराउँनुपर्यो । त्यसपछि त्यो लयात्मक रुपमा अभिब्यक्त हुनुपर्यो । त्यसपछिमात्र गीतको कलापक्ष बनाउँनुपर्यो । टंक जी को गीतमा त्यहि भएरनै तपाईलाई वहाँको गीत स्तरिय लागेको हो, अर्को कुरा गीतमा शब्द कठिन राख्नुहुँदैन । यस्तो कसरत गर्नथाल्यो भने यता भावको मृत्यु हुनजान्छ, एकदमै सरल हुनुपर्छ जस्तै सुकाउँने जस्तो स्वाट्ट तान्ने बित्तिकै सरक्क खुल्ने हुनुपर्यो र म भन्छु गीत लयबद्धतापनि होस त्यत्तिकै भाव र अलंकार प्रतिकात्मकता भयोभने बल्ल गीत राम्रो हुने हो । टंकजीको गीतहरुमा यिनै कुराहरु छन भनौँ न सरल, सुन्दर, सुकोमल र कोमल तथा कलात्मकता शैलीमा वहाँले "सार,, को सार खिचेर अलवमको गीतहरु रचना गर्नुभएको छ र यो पूर्ण हुन पुगेको छ, छुटेको छ त नगन्य कुराहरुमात्र जस्लाई राम्रो पक्षले जितेर गणनामा आउँदैन । उनका गीतको शब्दहरुमा युवा सुलभ प्रणय, स्वच्छन्दता, समाजवोध, प्रकृतिमोह, भावुकता, मानवता, लोकलय तथा लयात्मकता, कारुणिकता, भाषिक कोमलता आदी बिशेषताहरु उहाँको गीतहरुको प्रबृत्ति भन्न सकिन्छ । म भन्छु मानिसको बिशिष्टतामा उद्घाटित यो मनुस्य जीवन सुमधुर धुन भरिएको गीत हो , सृष्टिको सुन्दरतम भाव सहितको मिठो कविता हो ।
मैले भन्नैपर्दा टंक जी को गीतहरु धेरै गहिर्राईमा डुबेर सुन्दा समुन्द्रभित्र मोति खोजे जस्तै लाग्छ । यौटा कुरा हामीले के बुझ्नुपर्छ भने साधरण आँखाले नदेखेको र चेतनाले भेउ नपाएको धेरै गहन कुराहरु कलाकार, साहित्यकार , संगीतकारहरुले देखेका ठम्याएका अनि नजिकबाट सुम्सुम्याएका हुन्छन । जुनकुरा बाहिर प्रकासमा आए तिनैले समाजको गतिबिधि र धारणालाई बदलिदिन सक्छ । त्यसैलेत भनिन्छ साहित्यकार समाजको ऐना हुन, जस्लाई पढ्दा समाजको हुवहु रुप देखिन्छ । यि कुराहरुलाई केलाएर हेर्दापनि गीतकार टंक सम्वाहाम्फे र गायक कृष्णभक्त र्राईको यस अलवम यौटा बहुमुल्य योगदान नेपाली समाजलाई भएको छ । तथापि आफ्ना घाउको पींडाहरु अरुलाई पोख्दा जति शान्त्वना र आनन्दानुभूति,त सायद त्यो घाउनै निको भईसक्दापनि नहोला । अर्को कुरा जुन पींडाहरु सुनिदिने बुझिदिने समाजमा कति छन त्यो नै मुख्य कुरा हुन्छ । गीतकार टंक सम्वाहाम्फे र गायक कृष्णभक्त र्राईका गीतहरु सुन्दा लाग्छ मानिसको कारुणिक जीवन र वेदनालाई भावुक अभिब्यक्ति दिईएको यस "सार,, अलवमको गीतहरुमा भाव मार्मिक लाग्छ । हुनत गीतको पहिलो प्रायोजन आनन्द हो तर हामीले के भुल्न भएनभने गीतले आनन्दको अलावा रुवाउँने र हँसाउनेपनि गर्छ । हिजोआज गीत सुन्नेमात्र नभएर हेर्ने चलनपनि आएको छ । रेडियोमा सुन्दा ठिकठिकै लागेको गीत टेलीभिजनमा हेर्दा धेरै राम्रो लाग्नसक्छ । अर्को कुरा के भुल्नु हुँदैन भने हामीले गाएको गीतलाई संगीतबाट छुटाएर कापिमा उतारेको शब्द पढदा साहित्यिक मुल्य कम भएका गीतहरु क्षणिकमात्र हुन्छन भनेर बुझ्नु पर्यो । मलाई लाग्छ जहाँ जुन गीतमा कविताले छोईदिएको छ त्यो गीतनै जीवन्तता हुन्छ, टंक जी स्वयं कवि भएकै कारणलेपनि यो कुरा वहाँको अलवममा राम्ररी समेटनु सक्नु उहाँको लागि बायाँ हातको खेल भएको जस्तो मलाई लाग्छ । वहाँका गीतका शब्दहरु हेर्दा मलाई राम्रो अर्थ आईरहेको छ ।
मैले बुझेअनुसार हाम्रो मुलुकमा मात्र नभएर बिस्वमै गीतकारको शक्ति संगीतकार, गायक गायिकाको भन्दापनि माथि देखिएको छ, सुनिरहेकोपनि छु कतिपय स्तरमा जस्तै भनौँ हाम्रै मुलुकका मोतिराम भट्टका गजलहरु अहिलेपनि गाईन्छन । त्यो बेलाको गायक, गायिकाहरु गीत गाउँने अवश्थामा,त छैनन, संगीतकारहरु पनि छैनन भने गीतकारहरुको आयु कति लामो हुँदोरहेछ, आफै बुझ्ने कुरा हो यो । प्रायः नेपालीमामात्र गीतकार र साहित्यकारहरुलाई नगनिएको अवश्था छ तर पश्चिमी मुलुकहरुमा गीतकार र साहित्यकारहरु धेरै माथि छन । एउटा के भईदियो भने गीतको सर्न्दर्भमा चाहिं गायक गायिकाहरु अगाडि प्रिजेन्ट हुन्छन र नै उनिहरु गायन क्षेत्रको लागि नायक नायिका होईहाल्छन । प्रत्यक्ष रुपमा गायक गायिकाहरुको स्वर आउँछ तर संगीत र शब्द कस्को हो भनेर बुझ्ने हाम्रो मुलुकमा यो स्थितिको चेतना भने आईसकेको छैन । साँच्चिनै भन्ने हो भने हाम्रो मिडियाहरुलेनै साहित्यकार, गीतकार र संगीतकारहरुलाई ब्याक गरेर सम्पे्रशन गर्छन । मिडियानै भावनात्मक हुन सकेको छैन जड कुरा कुन हो थाहा छैन अगाडी आएको कुरामात्र देख्ने हामी मिडियाहरु सभ्य हुन सकेकको छैनौँ कि कुनै कुरा हुनलाई त्यस्को आधारहरु त्यस्को पछाडी के के छ त चियो गर्न सकेको छैनौँ । जहासम्म कपी राईटको कुरा गर्र्छौँ, कपी राईटमापनि साहित्यकार गीतकारहरुनै बलिया हुन्छन ।
जे होस यो चाहीं हामीले बुझ्नुपर्छ गीतकारको चर्चा हामीलाई कम भएजस्तो लागेको मात्र हो, तर खासमा गीतकारहरु साहित्यकारहरु अमर अजर रहन्छन, तत्कालको लागि त्यस्तो महसुस भएको मात्र हो, यो कुरा ध्रुवसत्य छ । जिवितमा सारंगीको तार मुखिया, म त लाली गुरास भएछु क्षेत्र प्रताप अधिकारीहरु जस्ता अरु धेरै छन र स्वर्गीयमा म.बि.बि. शाह, अल्झेछ क्यारे पछ्यौरी भूपि सेरचनहरु गीत सुनिसकेपछि खोजिने नामहरु हुन र कस्को हो भनेर प्रश्न उठाउँदा नारायण गोपालको भनिदैन भूपि सेरचनको क्षेत्र प्रतापको नै भनिन्छ । अझ भन्नैपर्दा गीतकार साहित्यकार भन्ने कुरा,तर इतिहाँसमा आफ्नै कृतिमा बाँचिरहने अजिवको अमर ब्यक्तित्वहरु हुन । गीतकार सुभ मुकारुङ र गायक महेश सिल्पकारले भनेजस्तै (सारमा दुवैजनाको यौटै अभिब्यक्ति) साँच्चिनै नेपाली गिती फाँटमा सुकसुकाउँदो कलात्मक र सुनिरहुँ जस्तो लाग्ने दिर्घजिवी गीतहरु एकदमै कम आईरहेको यस घडिमा गीतकार टंक सम्वाहाम्फे र गायक कृष्णभक्त राईको सार आधुनिक गीती अलवम एउटा नमुना संगालो भएर आएको छ । यता गायक अन्तिम राई र मैले निकनेम दिएको हंगकंगका शम्भु राई गायक कमल राई ज्युहरुले पनि यस पटक भने टंक सम्वाहाम्फे र संगीतकार गायक कृष्णभक्त राईको "सार,, अलवम निकै राम्रो निकालेको छन भनेर वहाहरु व्दयको चर्चा परिचर्चा गर्नु हुँदै थियो भर्खरै । हो टंक जी र कृष्णभक्त जीको "सार,, अलवम अवश्य राम्रो छ, तर सफल हुनु नहुनुमा एउटा कुरा के छ भने रेडियो एफ. एम. र टेलीभिजनहरुले कसरी हेर्छ त्यो कुरामा पनि निर्भर हुन आउँछ । किनभने मुख्य कुरा एफ. एम. हरुले टेलीभिजनहरुले सरकारी रेडियोको अनुकरण गर्नुपर्नेमा एफ. एम. र टेलीभिजनहरुको अनुकरण सरकारी रेडियोले गरिरहेको अहिलेको अवश्था छ हाम्रो मुलुकको ।
अर्को यौटा कुरा संगीतकार तथा गायक नागेन्द्र श्रेष्ठ, कथाकार तथा गीतकार प्रदिप कन्दङवा, साहित्यकार किन्दर राई, कवि हायुग अज्ञात, लेखक मोति चाम्लिङ, फोटो पत्रकार अधिराज राई, कवि भोगेन एक्ले, कथाकार प्रकास केशी, उदघोषिका तथा कवियत्री लक्ष्मि राई (लारा), कवि नरेश सुनुवार, कवि कमल पौड्याल, गजलकार तथा कवि अशोक राई, साहित्यकार देश सुब्बा ज्युहरु गायिका रोशा लिम्वुहरु समेतले छुट्टा छुट्टै स्थान र मञ्चमा भएपनि आ-आफ्नै ढंगले त्यस्तै परिस्थितिमा ब्यक्ताउनु भएको समग्रमा आसय यौटा जस्तै गीत संगीत र साहित्यहरुमा थोरै भएपनि सेन्सरसिप चाहिन्छ,नै । हुनत देशमा गणतन्त्र आएको छ तर तन्त्रहरु प्रवर्तन भयो भन्दैमा जस्तोपायो त्यस्तै साहित्य, गीत, संगीत निकालिनुपर्छ, गाईनुपर्छ भन्ने कुरा आउँदैन यस्को स्वनिर्मित सिमारेखाहरु छन एकदमै प्राकृतिक र थोरै त्यस्मा क्षेत्रगत तथा सम्बन्धित बिषयगत बिव्दतहरुले सुन्दरताको सौख गरेर केही थैथप गरेका हुनन । बजारमा आएका सवै एल्वमहरु, क्यासेटहरु मिडियाले प्रशारण गर्नुपर्छ भन्ने छैन । मिडियाहरुले लेखकीय धर्म चाही गीत प्रसारणको क्रममा पालना गर्नुपर्छ । थोरै भएपनि सेन्सरसीप अरु देशकै जस्तो लगाउँनुपर्छ । त्यो रोक्नको लागि होईन, राम्रोको लागि गुणस्तरकोलागि हुनुपर्छ र रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनलेत अझ स्तरिय गीतहरु मात्र भिजुअल गर्ने प्रसारण गर्ने गर्नुपर्छ । यसरी गरेमा गितकार टंक सम्वाहाम्फे र गायक कृष्णभक्त राईको "सार,, अलवमको गीतहरु सफल नहोला त ?
हुनत वहाँहरुको गीतहरुमा कमि कम्जोडी हुँदै नभएको भन्न मिल्दैन, माथि भनियो धेरै राम्रा कुराहरुको बिच अथवा राम्रा पक्षहरुको बीच नगन्य नराम्रा पक्षहरु स्वःस्फूर्त गौण भएर रहन्छन । भनिन्छनी भगवानलेनै पनि सवैकुरा राम्रैमात्र गर्न सक्दैनन भनेर । तर समग्रमा हेर्दा यतिको गीतहरुलाई दोष लगाउँनुपनि आफैलाई दोषि ठहराउनु हो भन्छु म । दुमी दाईले यसअघि समिक्षा गर्नुभएको छ सार अलवमको, कसैको मुख नताकी कलम चलाउँने उनि मलाई हंगकंगको आधिकारिक समिक्षक हुन जस्तो लाग्छ यो मेरो ब्यक्तिगत बिचार हो । गायक महेसले भनेजस्तै कलिला प्रतिभाहरुलाई माया गर्ने दुमीले दिनु भएको सुझावमा सहमत छु, सहमत यस किसिमलेकी त्यो सुझाव मलाइपनि हो भन्ने अर्थमा हो हामी राष्ट्रियता लेखौँ, पिडित आफ्नो सँस्कार संस्कृतिलाई राष्ट्रियताको त्यो मुलधारमा हिडाउँनेपनि प्रयत्न गरौँ, हामी गीतकारहरुको भाषामा राष्ट्रिय गीत, उहाँको भाषामा बिद्रोह पनि बोलौँ हामी, लेखौँ हामी । बरु अहिलेलाई यहा अलिकति टंक सम्वाहाम्फेजीको "सार,, अलवमको एक गीतमा डुबौँ ...........
ढल्यो त्यसै दिन मेरो साँझ संगै डुब्न
रहृयो त्यसै चाह मेरो तिमीसम्म पुग्न
यो गीत उहाँको दोश्रो अलवमको पहिलो नम्बरमा भएको गीत हो । गीत भावुक र मानवतावादले ओतप्रोत छ । यस गीतमा साँच्चिनै कारुणिक कथाको भावपूर्ण अभिब्यञ्जनापनि रहेको छ । साहाराविहिन अवश्थामा छटपटाईरहेको दुखीको करुणा पुकारलाई अनुमोदन गरेर दया, करुणा, मानव प्रेम-भावको सम्प्रेषण गर्नु यस गीतको साथै "सार,, अलवमकै उदेश्य देखिन्छ । आफ्नो मुलभाव वा बिचारलाई शसक्त ढंगले प्रश्तुत गर्नको लागि मार्मिक तरिकाले "सार,, अलवमको गीतहरुलाई त्यसैगरी संगीत दिईएको बुझ्न सकिन्छ । जस्ले गर्दा गायक कृष्णभक्त राई अव गायकमात्र नभएर एउटा सफल संगितकारपनि वहाँ बन्नु भएको छ यस "सार,, एलवमबाट । म किन यसो भनिरहेको छु भने धेरै पछिबाट छिटपुट संगीतमा उदाउँनु भएको उहाँको पहिलो परिचय गायन हो अथवा गायक प्रधान उहाँको साधना, जिवन, पेशा के भन्ने ? यी सवै । तर शब्द अनुसारको संगीत दिन सक्षम परिचय दिएर संगीतमापनि उहाँ सफल देखिनु भयो "सार,, अलवमबाट, मेरो तात्पर्य यो हो ।
जस्को संगीतबाट दया, करुणा र मानवताका लागि मार्मिक संगीतहरु गुञ्जिरहेको सुन्न सकिन्छ । समग्रमा करुण गीत र संगीतको माध्यमबाट मानवताको पुकार देखाउन यो अलवमका गीतहरु सक्षम भएकोले यस गिती अलवमको नाम "सार,, दिनुपनि सार्थक लाग्दछ ।
धन्यवाद

बौद्धिक नश्लीय साँस्कृतिक चिन्तनको प्रभावमा जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राकुदेले सेकसेलेले.....

पूर्ण इन्फादा
समकालीन नेपाली कविता साहित्यको श्रीवृद्धिमा हङकङले आफ्नो छुट्टै पहिचान बनाएको छ । सिर्जनशील साहित्य समाज, हङकङको गठनसँगै यसले तीव्र गति लिन थालेको छ । विश्व कविता साहित्यमा देखा परेका नयाँ चिन्तन, नयाँ प्रयोग र नयाँ बान्कीलाई पनि यहाँका स्रष्टाहरूले आत्मसात् गरेका छन् । हङकङेली नेपाली कविताका स्रष्टाहरूले विशेषतः उत्तरआधुनिक चिन्तनसँगै सैद्धान्तिक रूपमा आफूलाई एकाकार बनाउने जमर्को पनि गरिरहेका छन् । प्रवासमा बसेर उनीहरूले नेपाली रीतिरिवाज, नेपाली भूगोल र नेपाली भाषा-साहित्यलाई औधि माया गरिरहेका छन् । हङकङमा बस्ने यी स्रष्टाहरूको स्मृतिमा जतिखेर नेपाली भूगोलको चित्रले विद्युतीय झड्का दिइरहेको हुन्छ । आफ्नो भूगोलबाट जतिसुकै टाढा भए पनि र प्रवासमा यान्त्रिक जीवनले बिर्सन नसक्ने प्रमाणको नमुना हो यो ।
समकालीन नेपाली कविता लेखन परम्परामा भिन्नै नवीन प्रयोग, शैली शिल्प र विचारका साथ कवि नरेश सुनवार जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेक्सेलेले ...(कवितासङ्ग्रह-२०६४) लिएर देखा परेका कवि हुन् । भावसघनता र बौद्धिक सघनतालाई रूचाउने कवि नरेश सुनुवारको यस कविताकृतिभित्र बाह्रवटा कविता सङ्ग्रहीत छन् । सबै कवितामा वैचारिक सशक्तता उम्लिएको छ । अस्तित्ववादी चेतना मडारिएको छ । जातीय मुक्ति र अस्तित्व पहिचान खोजिएको छ । चित्रात्मक र अमूर्त कलाको संयोजन गरेर लेखिएका यी कविताहरूले बौद्धिक पाठकको पहुँच मात्रै खोज्छन् । इतिहासमा आफू हेपिनु परेको, ठगिनु परेको र विभेदकारी राज्यको नीति विरूद्ध सबै कविता पहाड जसरी ठिङ्ग उभिएका छन् । आक्रोश, क्रन्दन, चीत्कार र पीडाहरू कविताभरि उकुसमुकुस भएर छरपस्ट छन् । गयास्पोरिक पीडा र नोस्टाल्जिक मोह जताततै रूमल्लिएको भेटिन्छ । पुरातनपन्थीहरूको क्रमको अन्त्य र नवीनताको प्रारम्भ हुनुपर्ने कुरालाई आगोको लप्काजस्तै उकेलिएको भेटिन्छ । अर्को उद्घोष घाम पड्किनु पर्छ, राँकुदेलेको अनुष्ठान र जिन्दगी लिखुजस्तो र सेक्सेलेले...तीन कवितामा अत्याधिक मात्रामा जातीय साँस्कृतिक बिम्व, प्रतीक र मिथकको प्रयोग गरेका छन् । यिनै बिम्व, प्रतीक र मिथकका माध्यमबाट जातीय साँस्कृतिक अधिकारको पक्षमा आवाज मुखरित भएको छ । नयाँ चेतनाको खोजी भएको छ । नयाँ विचार र नश्लीय बोधको हुँकारलाई अक्षरमा सुन्दर ढङ्गले कोर्ने काम गरेका छन् कविले यहाँ ।
कवि नरेश सुनवार विगतको इतिहाससँग असहमत छन् । यो इतिहासमा खिया लागेको छ र बाङ्गीएको छ । यो बाङ्गीएको इतिहासका क्रम भङ्ग गरेर अर्को सम्पूर्णतासहितको सोझो र सरल इतिहास लेखिनुपर्छ भन्ने उदघोष यसरी गरेका छन् ।
सिधा उभिएको सोझो मान्छे
च्याप्टिएको माटो टेकेर
किचिएको आकाश हेरेर
कति घोक्नु बाङ्गो इतिहास
र, त्यसैको समर्थनमा
कति पड्काउनु ताली ?
सेसेन सोर्इसेन ए वार्चैपुकी (अर्को उद्घोष घाम पड्किनु पर्छ, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राकुदेले, पृ.२८)
यहाँनेर कवि नेरश सुनुवारले नेपाली समाजका सोझा मान्छेहरूलाई अहिलेसम्म इतिहासकारले टेडोमेडो इतिहास लेखेर ठगेको र यही घोक्नलाई अभ्यस्त बनाएको तथ्यलाई अघि सारेका छन् । जातीय मिथकका माध्यमबाट यसको तेजोबध गर्नुपर्ने र यो च्याप्टिन लागेको राष्ट्रियतालाई सोझो र समतल बनाउनुपर्ने अवस्थाको नग्न चित्रण गरेका छन् ।
कवि नरेश सुनवार यथास्थितिलाई कायापलट गर्न हरेक मान्छेले चेतनाको भ्रुण मस्तिष्कमा बोक्नु पर्छ भन्ने आग्रह गर्दछन् । विचारसहितको सङ्गठनमा सङ्गठित भएर मात्र हरेक किसिमका उत्पीडनबाट मुक्ति मिल्छ भन्ने कुरालाई उनले सारेका छन् ।
अब सधैँसधैँ
निलेर होसको मदिरा
दिमागजस्तो धारिलो हतियार
चम्काएर साँद लगाइराख्नुपर्छ
टल्काइराख्नुपर्छ चेतना
जो होमिनुका निम्ति तम्तयार
विचारको युद्ध मैदानमा
(राँकुदेलेको अनुष्ठान र जिन्दगी लेखुजस्तो, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले, पृ.३५)
कविले यहाँ अभिव्यक्त गरेको वा इङ्गित गरेको कुरा मनमस्तिष्कलाई चेतनाको धारले उद्याउनुपर्छ भन्ने नै हो । होस पुर्‍याएर यसो गरेका खण्डमा मात्रै वैचारिक युद्ध होस वा बख्तरबन्द युद्ध दुवै सजिलैसँग जित्न सकिन्छ । जोसँग वैचारिक चेतनाको भ्रुण बोक्न सक्ने क्षमता छैन त्यसले कुनै किसिमको पनि बिजयको छेक्खुए गर्न सक्तैन ।
कवि नरेश सुनुवारमा तीब्र रूपमा नश्लीय बोधको चेतना मडारिएको छ । उनले नश्लीय विम्व, प्रतीक र मिथकको पनि बोधगम्यताका साथ अधिक प्रयोग गरेका छन् । यति मात्र होइन उनका सेक्सेलेलेले ...जस्ता कतिपय कविता पढ्दा त अमूर्त चित्र पढेको अनुभूति हुन्छ । यही अमूर्तताभित्र गम्भीर किसिमको आक्रोश, पीडा र व्यङ्ग्यको अनुभूति पाठकले गर्दछ र हजार भोल्टको विद्युतीय झड्काको अनुभूति पनि ।
याब्रेगुब्रे पुकारेर
ष्यारा उठाउनु पर्छ
अब हरेक साँझ
बजाएर ज्ञानका झ्याम्टा
निलेर आगोका नाचहरू
अचेतलाई ढ्याङ्ग्रो ठोकेर सीमा कटाउनू
छर्केर निक्अ्वाकु प्रतेकको चेतमा
सेक् सेलेले ... ...
(सेक्सेले ले ले..., जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले ...पृ.४०)
यस कवितांशमा कवि नरेश सुनुवारले जातीय उत्पीडनका विरूद्धमा वि द्रोहको शङ्खघोष गर्नुपर्ने वैचारिक आगो उकेलेका छन् । परम्परागत विसङ्गति र रूढिलाई वा अचेतनलाई निक्अवाकुको चेतना ब्यूझाउनुपर्ने बोध गरेका छन् । यहाँ कविको यति मात्रै आग्रह नभई नश्लीय स्वत्वको पनि गम्भीर खोजी हो भन्ने बुझ्नुपर्छ पाठकले । ष्यारा, ढ्याङ्ग्रो र याब्रेगुब्रेजस्ता नश्लीय र ग्रामीण बिम्बका माध्यमबाट कविले अधिकारविहीन मान्छेको स्वरलाई उरालेका छन् ।
नेपालीहरूको उर्बर बैँस शक्ति राष्ट्र र शक्ति केन्द्रको अस्तित्व रक्षाका लागि अहिलेसम्म निरन्तर बगिरहेकोमा एकदमै चिन्तित् र आक्रोशित देखिन्छन् । अर्काको भूगोलको निम्ति अनाहकमा ज्यान गुमाउनुपर्ने जुन किसिमको विवशताको पराकाष्ठा नेपालीहरूले भोग्नु परिरहेको छ, यो अवश्य नै सुखद् कुरा होइन ।
पड्केँ म पहिलो युद्धमा
पड्केँ म दोस्रो युद्धमा
पड्केँ म कार्गिल र कोसोभोमा
पड्के म इराक अनि अफगानिस्तानमा
र अझै पनि तैनाथ छु
पड्किनुको निम्ति
विष्फोट हुनुको निम्ति
तेश्रो युद्धमा
चौथोँ.. पाँचौ.. छैठौँ..र्इत्यादि /हरूमा
(दोकानमा झुण्डिएको अस्तित्वको तक्मा र मेरो नामको आतङ्क, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले ..., पृ. ५५)
आफ्नो अकबरी सुनजस्तो यौवनलाई पित्तलको भाउमा बेचिनुपर्ने र पित्तलका नक्कली तक्माहरू जो दोकानमा बेच्नका लागि सजाएर झुण्डाइएका छन् तिनैमा र्‍याल चुहाउनुपर्ने नेपालीहरूको निर्मम विवशताप्रति इङ्गित गरिएको छ यहाँ । अहिलेसम्म विश्वमा जुन प्रकारका युद्धहरू भए ती सबैमा नेपालीहरूले सहभागिता त जनाए तर ती सबै आफ्नो जाति र देशको लागि नभई अरूकै स्वार्थका लागि । पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्धमा मात्र होइन
कार्गिल, कोसोभो, इराक र अफगानिस्तानसम्म युद्धमा नेपाली रगत बग्यो तर उनीहरूले के पाए ? नेपालले के पायो ? नेपालले शून्यताबाहेक केही पाएन र आफ्नो देशजस्तै गरिब जनताको छातिमा बुर्कुसी मार्नुबाहेक । अब यस्तो कार्यको अन्त्य यथाशीध्र हुनुपर्ने हुँकार अभिव्यक्त गर्दछन् कवि नरेश सुनवार ।
उनको कविताले डायास्पोरामा नेपाली जीवनले भोग्नु परेका पीडाहरू प्रशस्तै पोखिएका छन् । यन्त्रवत् जीवन भोगाइका छटपटीहरू मडारिएका छन् । दोस्रो दर्जाको नागरिक हुनुपर्ने पीडाहरू लहलहाएका छन् ।
महलका नेपथ्यहरूमा
टेकिने सङ्गमरमरका भर्‍याङहरूमा
जीवनका खुड्किलाहरू
उक्लनु छ
ओर्लनु छ
ठोक्किनु छ
चिप्लिनु छ
(महल बाहिर म, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले, पृ. ५७)
जीवनको उर्वर बैँस खन्याएर भीमकाय महलहरू बनाउँछन् । अर्काकै देशको उद्योग व्यवसाय फस्टाउने काम गर्छन् । महत्वपूर्ण उपलब्धी कहिल्यै हात पार्दैनन् । तिनै अभागी नेपालीहरूको डायास्पोरिक पीडा कविले आफ्ना कवितामा मुखरित गरेका छन् ।
म त्यो महलको फेदमा उभिएको छु
मेट्रो सिटीको बीचमा उभिएको छु
टाइम स्क्वायरको आँगनमा उभिएको छु
कजवे बेमा उभिएको छु
हङकङमा उभिएको छु
एसियामा उभिएको छु
र, भूगोल टेकेर
म सिङ्गो नेपाल उभिएको छु
(समयले घिसारेर जिन्दगी झुत्रो छ -तर छ, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले, पृ.६३)
विकसित मुलुकको सुविधा सम्पन्न स्थानमा पुगेर पनि कविलाई नोस्टाल्जिक प्रेमले सताउन छोडेको छैन । उनले सिङ्गो नेपाल भूगोलले त्यसलाई किचेको अनुभुति गरेका छन् र आफू नेपाली भएर बाँचेको गर्व गरेका छन् । ती कुनै पनि वैभवले नेपाली हुनबाट बञ्चित गर्न सकेको छैन कविलाई । जस्तोसुकै झुत्रो र कमजोर भए पनि आफ्नो राष्ट्रको स्वत्वलाई बिर्सन नसक्ने अभिव्यक्ति दिएका छन् कविले ।
डायास्पोरामा नेपाली अस्तित्वलाई कतिसम्म खिसि गरिन्छ भन्ने कुरा उनले आफ्ना कवितामा सटिक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् ।
आफ्नोपन भुलेर लघुमान्छे
लघुचिता वरिपरि
जो डङ्का पिट्दछ
जङ्की विचार
नक्कली स्वरहरूले
हाँस्छन् गगनचुम्बी महलहरू
(हङकङमा मौसम, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले, पृ.६८)
विदेशीका अगाडि नेपालीहरूको मस्तिष्कको कदर नहुने, ऊसँग जतिसुकै बुद्धि, विवेक र सीप भए पनि त्यसको कदर नहुने र सधै लघुमानवजस्तो भएर आत्मग्लानि बोकेर बस्नुपर्ने क्रूर विवशतालाई कविले यस कवितांशमा प्रस्तुत गरेका छन् । नेपालीहरू विदेशीको उपहासको पात्र बन्नु परेको नग्न यथार्थलाई देखाएका छन् ।
.....र ढल्छन् भोका मान्छेहरू
आतङ्कको नाममा
फेरि ढल्छन् मान्छेहरू
शान्तिको नाममा
र ढल्छन् प्रजातन्त्रको नाममा
(यौटा मान्छेको स्वरूपभित्र ड्राकुलाको विचार, जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले, पृ.७१)
यहाँ कविले एउटाएउटा बहानामा मानवीय अस्तित्वमाथि हिंस्रक र रक्तपिपासु साम्राज्यवादीले धावा बोलेको कुरालाई नग्न सत्यका रूपमा अघि सारेका छन् । भोकाहरूको रक्षक भएको भन्दै भोकाहरूलाई नै, आतङ्क नियन्त्रणका नाममा निर्दोषहरूलाई शान्तिको नाममा शान्तिप्रेमीलाई र प्रजातन्त्रका नाममा स्वतन्त्रताप्रेमीलाई नै चिहान बनाएर आफ्नो शक्तिको दम्भ देखाउँनेहरूप्रतिको कटु व्यङ्ग्य प्रहार गरेका छन् कविले । विभिन्न बहानामा जनतामाथि दमन गरेर आफू शक्तिशाली बन्ने र अस्तित्व र अधिकार खोस्ने परम्पराको अन्त्यको लागि आवाज उठाइएको छ यहाँ ।
कवि नरेश सुनुवार नेपाली कविता साहित्यमा बौद्धिक र प्रयोगवादी कविका रूपमा आएका सशक्त हस्ताक्षर हुन् । उनका कवितामा नवीन विचार, शब्दशिल्प र बिम्ब, प्रतीक र मिथकको प्रयोग पाइन्छ । उनका कविताले मान्छेलाई वैचारिक रूपमा मजबुत हुन हार्दिक आग्रह गरेको भेटिन्छ । नश्लीय बोधबाट ओतप्रोत कवि नरेश सुनवार विनिर्माणवादी उत्तरआधुनिक चिन्तनतिर ढल्किएका हुन् कि भन्ने शङ्का गर्न सकिन्छ । उनका कविताले सामान्यभन्दा बौद्धिक पाठकहरूलाई बढी खोज्छन् । मानवीय संवेदना मन पराउने, डायास्पोराको पीडालाई बुझ्न खोज्ने पाठक र समालोचकको खोजी गरेका हुन्छन् उनका कविताले । यति मात्र होइन, नेपाली भूगोल, नश्लीय साँस्कृतिक रूचाउने र दमित आदिवासी चेतनाको पक्षमा बोल्न सक्नेहरूको खोजी गरेका छन् कवि नरेश सुनुवारका कविताले । मै हुँ भनेर नेपाली कविता साहित्यमा दादागिरी गर्नेहरूको मुन्टो झुकाइदिएका छन् कवि नरेश सुनुवारका कविताले ।

जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेकसेलेले पढेपछि

रामकृष्ण बान्तवा
यो समिक्षा होईन । म संग यो कविता कृतिको समिक्षा गर्ने बौद्धिक तागत पनि छैन, यौटा साधरण साहित्यकर्मि साहित्य र्सजक भएको नाताले कविताले भन्न खोजेको सम्म अडकल भने गर्नसक्छु । यसकै साधरण यो छोटो टिप्पणी लेख्न गईरहेको छु । मानिस सामाजिक प्राणी हुनाले आफ्नो पहिचान बोक्ने संस्कार र संस्कृतिहरुसंगै यस धरतीमा बाँचि रहेको हुन्छौँ । संस्कार रहे संस्कृति रहन्छ संस्कृति रहे जाति रहन्छ । प्रत्येक जातजातिको आ आफ्नै अस्तित्व हुन्छ । आफ्नो अस्तित्व गुमाएर बाँच्ने मानिस के मानिस - त्यसैले अवका आउने दिनहरुमा हामीले आफ्नो अस्तित्व खोजौँ , हामी तमाम आदिवासी जनजाति दलित ,महिला र मधिसेहरुलाई कस्ले र कसरी पछाडी पारे, जस्लाई बुझेर त्यसको निकास के हो वा के हुनसक्छ खोज्दै अगाडि बढौँ र आफैलाई पनि बुझ्न खोजौँ किनकी आज मुलुक २१ सौँ शताब्दिमा आईपुगेको छ । हामी आदिवासी जनजाति हिजो रक्सी पिएर मातेको थियौँ तर आज रक्सी नपिईपनि मातिरहेको छौँ , हामीले खोज्नुपर्ने र बुझ्नुपर्ने हाम्रो हक र अधिकार अनि हाम्रो पहिचान कस्ले र कसरी संकटमा पारेक छन ? जस्को खोजी गरौँ । यि र यस्तै कुराहरु कवि नरेश सुनुवारको संग्रहमा ,,जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेकसेलेले,, कविता संग्रहमा समेटिएका छन । अर्को कुरा वहाँको कविता संग्रहमा नयाँ प्रश्तुतिनै भनौँ चित्रात्मक कविता हुनत यस किसिमको केही आंशिक रुपका कविता आईसकेको छन ।
भयवाद प्रतिपादक तथा चर्चित जनजाति उपन्यासकार तथा देश सुब्बाज्युले यो भन्दा अगाडिनै यस किसिमको कविता लेखिसक्नु भएको छ । साँच्चिनै भन्ने हो भने हंगकंगमा साहित्य वौद्धिक र प्रयोगवादी कविताहरुको यसबेला ठुलो लहरनै चलेको छ । यसरी पारस्पारिक काब्य रचना प्रकृया भन्दा पृथक ढंगबाट आफ्नो रचना शिल्पलाई अगाडि बढाउँने श्रस्टाहरुमा चर्चित कवि हाङयुग अज्ञात कवि तथा चर्चित गीतकार टंक सम्वाहाम्फे, कवि तथा प्रदिप कन्दङवा, कवि प्रकास केशी, कवि भोगेन एक्ले, कवि लेखक भुपेन्द्र चेम्जोङ, लेखक मोति चाम्लिङ, फोटो पत्रकार अधिराज र्राई , कवि कमल पौड्याल, कवि तथा गजलकार अशोक र्राई कवि खेरेस देवेन्द्र आदि छन ।
म हंगकंगको लागि दाजु र्राई चन्द्र दुमीलाई बरिष्ट पत्रकार भनेर सम्वोधन गर्छु अहिलेत गीतकारपनि भईसक्नु भएको छ । पत्रकारिताको साथै उहाँ हंगकंगको एकमात्र ब्यंगकार पनि हुनुहुन्छ, यतिसम्मकी अशल कम्सल जे जस्तो होस सवै बिधा लेख्नुहुन्छ भन्दा फरक पर्दैन । उहाँको २ गीतमा चर्चित गायक तथा संगीतकार नागेन्द्र श्रेष्ठले संगीत दिनु भएको छ । मैले यो प्रसंग किन उठाएको हो भने दाजु र्राई चन्द्र दुमी र नेपालको चर्चित गीतकार सुभ मुकारुङ हंगकंग आउनु भएकोवेला वहाँहरुले भन्नुभएको थियो ,,हैन बान्तवाले पनि अवत चित्रात्मक गीत लेख्नु पर्यो त्यसपछि दिनेस सुब्बा र नागेन्द्र श्रेष्ठले संगीत गर्नु पर्यो, याहा सवैले यसै गर्दारहेछन,, ।
यो कुरा खास जव नेपालबाट हाम्रो कविताको राजा उहि सृजनशील अराजक कवि हायुग अज्ञात आउनुभयो तव यस प्रकारका कविता लेख्ने हंगकंगमा होडै चल्यो । वहाँहरुले यसैगरी भन्नुभएको थियो । यसो सम्झन्छु दाजु र्राई चन्द्र दुमी र शुभ मुकारुङको कुरा सत्यपनि हो, अझ मन खोलेरै भन्ने हो भने कवि हाङयुग अज्ञात ज्युले हंगकंगमा आउँनुभएपछि धेरैनै हंगकंगगेली नेपाली समाजलाई योगदान दिईसक्नु भएको छ साहित्य क्षेत्रमा ।
सृजनशील साहित्य समाज हंगकंगका अध्यक्ष कवि हाङयुग अज्ञात ज्यु आईकन यस समाजबाट थुप्रै साहित्यिक कृतिहरु प्रकासन भईरहेको छन । म भन्छु मानिसको जीवनमा गरिएको सम्पुर्ण योगदानहरुलाई स्वयंको मृत्युपछि मात्र मुल्यांकन गरेर भाव विभोर हुने चलन राम्रो होईन । यसो गर्न भन्दा स्वयं ब्यक्तित्व जिवित भएकै बखत योगदानलाई मुल्यांकन गरेर जसदिनु तथा उनिहरुको अनुभव र अनुभूतिहरु लिईराख्नु उत्तम हुन्छ, यो दायरामा कवि हायुग अज्ञात संगै अरु थुप्रै ब्यक्तित्वहरु मैले देखिरहेको छु जस्तै र्राई चन्द्र दुमी, किन्दर र्राई भुपेन्द्र चेम्जोङ, आदि छन ।
फेरी कवि नरेश सुनुवारकै कृतिको कुरा गर्छु म, मैले भन्नुपर्दा यस कृतिले कविता लेखनलाई एउटा नयाँ दिशा दिएको छ , यस अर्थमा नेपाली समाजमा काब्य जगतको विर्सनै नसकिने श्रष्टाको रुपमा जन्मिसकेको छन नरेश सुनुवार । यस कृतिले नेपालको बरिष्ट तथा स्थापित मैं हुँ भन्ने समालोचक र अध्येताहरुलाई घाँटीमा पासो लागेभन्दा कम अवश्य नहोला ।
यो कृतिमा चित्रात्मक संयोजन मात्र नभएर आदिवासी मिथक, बिम्वहरुलाई साह्रै राम्रो खेलाईएका छन । काब्यमा मानिसको जीवन दर्शन र सौर्न्दर्यको कलामात्र झल्काईएको छैनन, कतै हृदयको सुक्ष्म र
कोमल भावको मुर्तरुप छ भने कतै क्रान्तिकारी प्रत्युत्पादक शक्ति, कतै फेरी सौन्दर्य, आनन्दात्मक गुणको समष्टी, कतै प्राकृतिक रमणीय तथा मनोरञ्जनात्मक कुराहरु समेटिएका छन, यस्को अर्थ मैले भन्नुपर्दा सौन्दर्यसंगै चमत्कार भन्छु म ।
मुख्य कुरा भावना अनुरुप गुण नभएमा काब्य वा कुनैपनि सिर्जना सुन्दर हुन सक्दैन । अर्को कुरा कविता गीत सिकिनुभन्दापनि भावनात्मक कुरा हो । र यो थोरै गड गिफ्टपनि हो, यो प्राकृतिक पाउन्दारलाई सर्जकहरुले साधना गरेर तिखार्नुपर्छ चाहे त्यो गीत संगीत होस चाहे लेखन क्षेत्रका सवै किसिमको बिद्याहरु । कविता, जहाँ सुत्रको कुरा आउँछ, जस्तै बिना भावनाका संगीत के को संगीत - म भन्छु बिना भावना संगीत बन्नै सक्दैन । जस्मा अलंकार , गुण, जीवन र जगतनै सम्पुर्ण कलाकारिताको मनोरम इन्द्रेणी हो । यी सम्पुर्ण कुराहरु कवि नरेश ज्युको काब्यले आदिवासी जनजातिका गहन भाव तथा सम्पन्न बिचारको कलात्मक प्रश्तुति आफ्नो कृतिमा समेटेका छन ।
प्रत्येक ब्यक्तिले आफ्नो हक र अधिकार आफैले खोज्नुपर्छ, आफ्नो हक र अधिकार अरु कसैले खोजि दिदैन । आफ्नो अस्तित्वको र देशको बारेमा सोच्नुपर्छ र ति कुराहरुको निम्ती सकृय हुनुपर्छ भन्ने सन्देश यस कृतिले दिएको छ । तथापि आदीबासी जनजातिको हक र अधिकार संस्कार, संस्कृतिका प्रमुख रुप देखिएपनि यस्को भित्री भाव भने देश भक्तिनै रहेको छ । अर्कोतिर प्रकृतिका बिम्व र प्रतिकहरुको यति सुन्दर समायोजन , सुमधुर लयात्मक कमै कविताहरुमा पाईन्छन । मैले भन्नुपर्दा यो काब्य साँच्चिनै सुन्दर मात्र नभएर प्रभावकारीपनि त्यतिनै छ ।
जहाँ प्रकृति सुन्दर हुन्छ त्यहि जीवपनपनि सुन्दर हुन्छ त्यसैलेपनि नरेश सुनुवार ज्युको काब्य प्रगतीवादी विचारले यो कृति साँच्चिनै जीवन्त बनेको छ । आदिवासी जनजाति भाषा शैलीमा यो कृति यति सुन्दर लाग्छ कि जहाँ कोमल लालित्य, सरल, सरस र आलंकारिक मनोरम मनमोहक यस कृतिमा नेपाली माटो, नेपाली मन चसक्क हृदयमानै छोईदिन्छ । अन्त्यमा मैले भन्नुपर्दा कवि नरेश सुनुवारको कृति जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेकसेलेले राष्ट्रियता, प्रकृतिप्रेम, आफ्नोपन र कला सौर्न्दर्यले ओतप्रोत उत्कृष्ट कृति हो ।
तथापि झट्ट हेर्दा कृतिको शिर्षक भने लामो र भद्दा झर्को लाग्ने झैं लाग्छ तरैपनि कृतिले आदिवासी जनजातिले बोल्ने भाषा बोलेको हुनाले यस कृतिको शिर्षक जिन्दगीको पहाड र अस्तित्वको राँकुदेले सेक सेलेले राख्नु उचित लाग्छ । समग्रमा भन्नुपर्दा झट्ट सुन्न हेर्न पढनलाई जे जस्तो अनुभुत भएपनि भित्री गुदीहरु रस्वास्वादन गरिसकेपछिमात्र कृतिको नाम सार्थक लाग्छन । भने शिर्षकमात्र हेरेर नयाँ पाठकहरुलाई कूतुहलता जाग्छ त्यहि सेकसेलेलेको बारेमा हो नाम उचित छ पढिसकेपछि ।

वैरागी काइँला , खगेन्द्र संग्रौलाको वैचारिक गणित र सामान्य रङ्गवाद

धर्मेन्द्रविक्रमनेम्बाङ्
तेस्रो आयामेलिक वैराँगी काँइला भन्नु र माक्सवादिक खगेन्द्र संग्रौला भन्नुले आदिवासी खेलक देश सुब्बा हङकङको अशोका होटल वागवजारको विमोचनमा कुरा आफ्आफ्नूले पालैपालो म असहजमा परे । काँल्दाईले पुरानू आयमेलीय फायलको शब्द उचालेर हामी लेख विचारको 'करिया' नहोस भनेर भन्थ्यौ भन्दा आयामिक लेखनको सैद्धान्तिक पक्ष नै अलिकति विचारविहिन हो कि भन्नुलाई साथ दियो । आयामेलीय महत्वको व्यक्तित्व काँल्दाइको यो अभिव्यक्तिले, विचार माथिको यो आक्रमणले साहित्य, समय, समाज, जिवनको पुल भाँचिएको अनुगमन छ । तेस्रो आयाम विचारविहिन साहित्य निर्माण गर्नु थिएन जस्तो लाग्छ । अविचार थियो जस्तो मुल्याङ्कन छैन । यो अभिव्यक्ति त्यसकारण मेल खाँदैन हामी उहाँहरूको जिवनमा, कवितामा, विचार नै खोजिरहेको छौ । यो अभिव्यक्ति नै तर सहि हो भने भावना पक्षको मापदण्डबाट अब आयामलाई हेर्नुपर्छ । घट्ना प्रतिको संवेदना र भावुकताबाट उहाँको साहित्यलाई हेर्नुपर्ने हुन्छ ।
समाज, साहित्य, जिवन, समय गतिशील छ , गतिशीलतामा क्रियाकलाप छ, क्रियाकलापसँग विचार पक्ष पनि छ । यसरी तालमेल चलिराखेको छ । विचार मान्छेले, व्यक्तिले, जिवनले निर्माण गर्ने चिज, समाजमा क्रियान्वयन गर्ने चिज, साहित्मा पुग्ने चिज, समयले जाँच पास गर्ने चिज हो जसले पुलको काम गरेको हुन्छ विभिन्नभागमा, विभागमा, अंशमा, खण्डमा । सानु यो ठूलो यो यसमा भन्ने छैन । सप्पैको सहभागिता, सपअस्तित्वले शक्ति उत्पन्न गर्ने हो । गुण, दोषमा यसको त्यसकारण जुधिरहनु, बाझिरहनु, अल्झीरहनु जरुरी छैन ।
हाम्रो देश २०६२, ०६३ वि.सं.सालको ठूलो जनसहभागिताको ..साहित्यिक पाराको आन्दोलन भन्छु म जसलाई.. आन्दोलनले पुरानुबाट नयाँ बन्दैछ अहिले । नयाँ भन्नु फरक, भिन्न, अरु । एकात्मक श्रृङ्खला आजसम्मको भत्काएर संघात्मक राज्य निर्माण गर्दैछ । राजतन्त्रात्मक श्रृङ्खलालाई भत्काएर राष्ट्रपतीय निर्माण गर्दैछ । प्रत्यक्ष निर्वाचन प्रणालीको सट्टामा मिश्रति अपनाएको छ । बहुमतको नाउँमा एकमना सरकार बनाउनुको श्रृङ्खलामा सहमतीय सहभागी सरकार चल्दै छ । श्री ५ को सरकारको ठाउँमा नेपाल सरकार, शाही सेनाको ठाउँमा नेपाली सेना, एक धर्मको नाममा बहुधर्म, पुरानू भजनको राष्ट्रिय गानको ठाउँमा नयाँ राष्ट्रिय गान, यस्तो नयाँ ठाउँ । देश नयाँ बन्नु, आन्दोलनको चरित्र नयाँ बन्नु, कार्यन्वयनको सवाल, विधि नयाँ हुनु यो अवस्थामा आइपुग्नु 'विचार'को क्रियाकारण नै मान्नु पर्छ । पुरानू विचारलाई पनि उखेल्दै फ्याक्दै नयाँ विचारतिरको यात्रा पनि भन्नु पर्छ । बरु विचारको आवधिकताको पुष्टि । रेखाचित्र अबको पनि विचार संगत कुरो हो । नयाँ ठाउँ, नयाँ राज्य, नयाँ भूगोल, नयाँ प्रान्त अगाडि वढाउनु विचार प्रधान हुनु नै पर्छ । फरक यति हो अबको दुनियाँमा विचार एक, दुइ हुन्दैन सप्पैलाई लिएर जानु पर्छ । सांस्कृतिक विचार, धार्मिक विचार, जातिय विचार, भाषिक विचार, स्थानिक विचार यहिँ भित्रको पनि छिन्नभिन्न विचारहरू । विज्ञान, इतिहास, समाजशास्त्र, मनोविज्ञान, गणितका विचारहरू यसभित्रको अनेकन पक्ष र क्षेत्रहरू । घट्ना, घट्नाक्रम र यसका क्रियाकारणहरू, दृष्टिकोणहरू ।
साहित्यमा यि नै कुरोहरू पुगाउनु हो । जसले समाज, साहित्य, जिवन, समय, गतिशीलतालाई समन्वय गर्छ । विचार यसरी पुगाउनु माध्यम चाहिँ हो कला । कलाको माध्यमबाट अरु, अन्य विचार, पक्ष, क्षेत्रलाई आघात नपर्नु गरिकिन नहोच्याइकिन साथीत्वको भानले, भावले राख्नु पर्छ होला हामी भन्छौ । बहुलवादीय गतिशील तापक्रममा । शब्दले, व्याख्याले, आलोचनाले खोजिनु घडेरी पनि हो उहीं । गतिशीलताले भने नछोडिइकिन चेक गरीराखेको छ । परिवर्तनशीलता यसमा आइकिन जान्छ । महलमा यो, माहोलमा यो रङ्गको गुणहरू...मिश्रतिता, बहुलता, असमानता, विपरीतता...ले जगत र जिवनको आयोजना छ । व्याख्या, परिभाषा, दृष्टिकोणलाई फराकिलो पारेर व्यवस्था छ ।
खगेन्द्र संग्रौलाजी कमरेडले वचन छोडेको मध्ये एक, दुइवटा टिप्नु पर्छ होला । जुरुक्क उठेर शालिन भावमा कराउनु भयो 'म भयवादको कुरो गर्दिन, तेस्रो आयामको पनि कुरो गरिन तर वैरागीको कविता हेर्छु , त्यसरी यो उपन्यास आदिवासीको कुरो गर्छु भन्नु उत्थानको किसिम थियो । कमरेडले भयवाद या अरुको कुरो गर्दिन, कृति हेर्छु आयामको हेरिन भन्नु वलजफती प्रायोजना मात्तै हो । आफ्नु मनोविज्ञान बिर्सिनु या आफुलाई ठूलो घोषणा गर्नु खोज्नु अचेतनाले । बोलिन्छ चेतना अचेतनाले धकेल्छ । स्वभाविक वहाँले आफु माक्सवादिक हुनुको मनोविज्ञान विर्साउनु भयो या कोचार्नु भयो । मार्क्सवादिक भइकिन उहाँ यो वोल्नु र उप्रिmनु समेत सक्नुभयो । उहाँको कृतिमाथि यसरी वातावरण, आवरण, तापक्रम, पर्यावरण उही, लगानीले मार्क्सवाद, संस्कृतिले उच्च व्राम्हणवाद, स्थानिकताले पूर्वी पहाडे छ त्यो नलुकाइकिन हेर्नुपर्ने हुन्छ । वहाँको कृतिलाई यसरी फिट्टो हेर्नु सकिन्दैन, मिल्दैन ।
व्यक्ति एउटाको विकासक्रमको विज्ञानको अघिल्तिर-पछिल्तिर वातावरण, तापक्रम, प्रतिरङ्ग हुन्छ, भित्री या बीचमा जीन, मन, अन्तरङ्ग हुन्छ । दुवै यो को सहअस्तित्वले, दोहोरो अस्तित्वले व्यक्ति या जीवको विकासक्रम चल्दैछ । वातावरण, तापक्रम, प्रतिरङ्गले उसलाई निरन्तर आफुतिर तानिराख्नु बल लगाएको छ । गतिशीलताको, परिवर्तनको अवसरहरूको उपलव्ध गरिराखेको छ । यसको असर र प्रभावले खेल्छ । अनेकन रुप चालमा यसको पाइदैछ । जीन, मन, अन्तरङ्गको बाटो यात्रा पनि उहीं, उहीं तानातान । आआफैको दाउपेचले यसको वनावटी चलेको छ । जोडाले नै आफ्नु अस्तित्व धानेर थेगेर बसेको छ । जोडाले नै समन्वय गरेको छ । डाइनोसर त्यसैर लोप हून्दै गयो । त्यसैर अन्य प्राणीले मान्छे जन्माउदैन, मान्छेले अन्य प्राणी जन्माउदैन । वातावरण, तापक्रम, प्रतिरङ्ग, पर्यावरण, आवरण, पहिरण, प्रकृति यो मौलिकता मान्छेको पहुँचमा केही टाढाको या बाहिरको कुरो हो । तर कुनै दैविय, अलौकिक, चमत्कारिक सत्य भने होइन । यसलाई डार्विनको विकासवादसँग हिसाव मिलाउनु सकिन्छ । जीन, मन, अन्तरङ्ग निजित्व व्यक्तिको कुरो हो, जोडघटाउ, भागागुना, प्रतिशत हो । यसमा मेन्डलको सिद्धान्तले मिलाउदा पाइन्छ । जोडाले नै आफ्नुपना, मौलिकता, निजित्व यो तानातान, लछारपछारमा कायम राख्तै लगातार गतिशीलतामा परिवर्र्तित छ यो ओहारदोहोर मापदण्डका कारण । सामान्य रङ्गवादको आयतन एक प्रतिबद्धतापत्रमा प्रतिरङ्ग र अन्तरङ्ग यसैलाई पुष्टि दिनुको लागि पूर्वी नेपालतिर प्रचलित दन्तेकथा छोरालाई कुकुरसँग वाँदेर राख्ताको परिस्थितिको विश्लेषण गरेको छु । तापक्रम, प्रतिरङ्ग, वातावणले कस्तो असर प्रभाव पार्छ व्यक्तिमा देखाउनु खोजेको छु । जीनको, मनको , अन्तरङ्गको असर प्रभावलाई हेर्नु तिगेन्जङ्ना किरात मीथ उठाएको छु ।
राजनीतिशास्त्रले यस्तै सिद्धान्त र व्यवहार दुइ कुरो गर्छ अथवा व्यवहारवादको कुरो पनि उठाउदैछ । शिद्धान्तले व्यवहारको रचना गर्छ । व्यवहारले सिद्धान्तको पुष्टि । मानव अचेतनासँगसँगै यस्तो यो विकसित भइछोडेकोछ । व्यवहारको मात्रा भनेको जीन-आनुवंशिकता)को मात्रा या सिद्धान्तको मात्रा भनेको पर्यावरणको मात्रा गफगाफ यस्तोमा अपुरो हुन्छ । साहित्य सिद्धान्तले नै अभ्यासलाई आकर्षा गर्नु हो । यस्तोमा जड विषयहरू कतापय परिवर्तन हुन्छ उख्लिन्छ । अभ्यास, प्रयोग, खेल, अनुभवसँग सिद्धान्तको माताहतले तालमेल स्वभाविक बढाउँछ यो हो । कविता जसलाई हामीले एकचोटी दीर्घ पनि चलायौ, अभ्यास गर्यौ । कथा, उपन्यास, निवन्ध आदिको स्वरुप, विषय आफ्नोमा नबस्न पनि सक्छ, अरु बन्नु पनि पाउँछ । अपरिवर्तनिय भनेर पक्रिरहन यसैलाई कसैको कार्यक्रममाथि आघात, हृदयघात पर्नुसक्छ पनि । घट्ना त्यसैर यो भएन भन्नुले पनि भएको ठहर्छ । यो भयो भन्नुले पनि नभएको ठहर्छ । ठहरकर्ताको पृष्ठभूमि र योग्यता उत्तिवबेला जाँचपास गर्नु पर्छ, उसको आफ्नु मनखुसी तर्क हुनु जान्छ त्यो किनभने । मिश्रतिता र बहुलतामा यस्तो पर्छ ।
दुवैजना काँल्दाइ र संग्रौलाजीको मिल्दोजुल्दो कुरो पनि छ । एकले आयामलाई विचारहिन...उहाँहरू वाद, आन्दोलन भन्नु अति काम्नु हुन्छले....लेखन हो-को घोषण गर्नु, कमरेडले अरुको विचार विचारै होइनको वचन छोड्नु, खेल यस्तोको दादागिरी यो वेलासम्म चलेको पाईन्छ, शासितहरू, सवार्ल्र्टनहरूमाथि थुपारेर बोकाउनु, जतैबाट ठीक नठहरछ । खुल्लापन, विकल्प, आत्मस्वायत्तता, गतिशीलता, व्यक्तिवाद, जिवन, जगत कतै निवासी छैन । उहाँहरूको योग्यताले यसो बोल्नु फाइदाजनक छैन । नयाँ नेपालको निर्माणमा लगानी गर्नु, नयाँ राज्य सन्चालनमा सहभागी हुनु चाहाने कला साहित्यको माध्यमबाट नयाँ पुस्ता बहुविचार सहितको लेखन अगाडि वढाउनु चाहान्छ । पुर्याउनु जसलाई कलाले हो । विचार त बहुलवादमा आधारित छ । ठूलो सानो, राम्रो नराम्रो, असल खराब, सत्य असत्यको तुलोमा सिङ् जुधाइरहनु ठीक भने छैन । सापेक्षिकता यसको हुन्छ । कुनै ज्यादा महत्वको नभइ 'स्पेस' आआफ्नु छन्दैछ, पुग्नु यो मा पर्दैछ । नेपाली साहित्य यो तापक्रममा पुगेर कुदिरहेको बताउँछु ।
एतिबेला,
पौवासारताप, पान्थर
लगायत,
nembang_colourist@yahoo.com

टंक सम्बाहाम्फेको गीति एलबम "सार"

नरेश सुनुवार
कवि टंक सम्बाहाम्फेले फोन वार्ताकै क्रममा- एउटा गीती एल्वम निकाल्ने तरखरमा छु नाम जुराउन बाँकी छ, सोंचेर खबर गरौ है नरेश जी भनेका थिए । मैले पनि हुन्छ भनि हाले । तर, सृजनशील साहित्य पत्रिकाको चटारोले उनको आग्रहलाई समयमै पूरा गर्न सकिन । पछि एउटा नाम जुर्याएर हत्त न पत्त फोन गरेर प्रसंग उठाउदै नाम सुनाउन के लागेको थिए उनले ढिला भैसक्यो भने । किनभने उनले नाम जुराएर कभर समेत छापाई सकेका रहेछन् । एलबमको नाम जुरेछ "सार", साह्रै सुन्दर लाग्यो । कहिले सम्ममा गितहरू सुन्न पाइएला भन्ने प्रश्नमा उनले एक दुइ महिना भित्र सुन्न पाईन्छ होला भने । मैले अग्रीम बधाई र शुभ कामना दिए.., त्यत्तिकैमा त्यो दिनको हाम्रो फोनवार्ता टुङ्गीयो ।
व्यस्तताकै कारणले लामो समयसम्म हाम्रो सर्म्पर्क हुन सकेन । पछि उनले नै फोन गरेका रहेछन् म जागिरमा नै थिए र अलि व्यस्त पनि । व्यस्त भएको संकेत मात्र के दिएथे उनले कुरा बुझिहाले र अरु गनथन नगरिकन निमन्त्रणाको कुरा निकाल्दै भने- नरेश जी एलबम तयारी भएर आईपुग्यो पर्सि बिमोचन छ आउनुपर्‍यो है निमन्त्रणा गरे । निमन्त्रणा स्वीकार्दै- तत्काल विदा मिलाउन नसकिने अवस्था छ, मिल्यो भने आईहाल्छु मिलेन भने माफ गर्नुहोला । यस पछि उनले सकेसम्म विदा मिलाउने कोशिस गर्न आग्रह गरे । विदाको लागि निक्कै कोशिस गरे तर मिलाउनु सकिन । यस्तो अवस्था भोग्नुपर्दा जागिर देखि पनि दिक्क लागेर आउँछ । विदा निमिलेकै कारणले यस्ता कयौं अवसर गुमाएको छु, धेरै साथीभाई र इष्टमित्र देखि टाढा हुन बाद्य भएको छु । लाग्दछ, हङकङमा यो चुनौतिको सामना सम्भवत प्रायः सवैले गरेको हुनपर्दछ, यही सम्झेर चित्त बुझाउँछु ।
टंक सम्बाहाम्फेको "सार" विमोचन कार्यक्रममा उपस्थिति जनाउन नपाए पनि केही दिन भित्रै सिडी हात लाग्यो र त्यस भित्र रहेका गीतहरू सुन्ने अवसर पाए । गीतहरू सुनेर अति आनन्द लिए । गीत यसरी सुरु हुन्छ-
ढल्यो त्यसै दिन मेरो साझ सँगै डुब्न
रह्यो त्यसै चाह मेरो तिमी सम्म पुग्न,
पुग्नु थियो धेरै टाढा फूल चर्ढाई देउरालीमा
नाघ्नु थियो डाँडाकाँडा दुख बिर्साई उकालीमा
भोग्नु मात्र रहेछ ब्याथा छाती पोली पोली
कति सुनाउ मनको वह दिल खोली खोली
ढल्यो .........................................................
गीतहरू अति मिठा, सुमधुर र कर्णप्रिय छन् । जसमा मिलन विछोड, आशा निराशा, पिडा, उमङ्ग, दुःख, पश्चताप जस्ता जीवनमा घट्ने कथाका विविध रसहरूले भरिएका गीतहरू प्रेममय, भावमय र जीवन्त छन्, सुन्न र गुन्गुनाउन योग्य छन् ।
टंक सम्बाहाम्फेलाई सबभन्दा पहिले त कवि भनेर चिन्थे । कारण मैले उनका धेरै राम्रा कविताहरू पढि सकेको छु र उनको कविता कृति "युद्घभित्र उभिएको बुद्घ" पनि हात लागि सकेको छ । उनको गीति एलबम "मनोभाव" सुनेपछि थाहा भयो उनि गीत पनि उत्तिकै राम्रा लेख्दा रहेछन् । र पनि मैले उनलाई कवि कै रुपमा हेरिरहे, चिनिरहे । तर, हालसालै निकालिएको पछिल्लो एलबम "सार" सुनेपछि प्रष्ट भयो उनले आफूलाई कवि मात्र नभएर हङकङका एक शसक्त र स्थापित गीतकारको रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।
गीत सुन्नु र गुन्गुनाउनु एउटा कुरा जो सबैले सजिलै गर्न सकिन्छ । तर, गीतको बारेमा समिक्षा गर्नु विश्लेषण गर्नु र यसको बारेमा लेख्नु, भन्नु निक्कै कठिन कार्य हो । एउटा गीत तयारी हुनको लागि शब्द, संगित र स्वर तीन विधाको यथोचित सममिश्रण हुन आवश्यक छ । अथवा गीतलाई शब्द, संगित र स्वरको त्रिकोणात्मक संगम हो भन्न सकिन्छ । त्यसैले गीतको बारेमा लेख्न, भन्न र समग्र समिक्षा गर्नको लागि शब्दरचना, संगित र स्वरगायन तिनवटै विधामा राम्रो ज्ञान र पारङ्गत हुन नितान्त आवश्यक छ, अनि मात्र गीतमा भएको गुण अवगुण, सबलपक्ष दुर्बलपक्ष तथा गीतको स्तर र वजन कति छ भन्ने कुरा खुट्याउन सक्ने हैसियत रहन्छ ।
आज म एउटा साधारण श्रोताको हैसियतले टंक सम्बाहाम्फेको गीति एलबम "सार"को बारेमा आफुलाई लागेका केही शब्दहरू लेख्न गईरहेको छु । गीत तथा संगित भनेको जीवनको एउटा अङ्ग हो जसले प्रत्येक मान्छेलाई सुख र दुःखमा साथ दिएको हुन्छ । त्यसैले गीत जीवनको लागि हुनु पर्दछ र जीवन गीतको लागि हुनुपर्दछ, लाग्छ । जसले हरेक प्राणी जगतलाई मनोरन्जन र आनन्द मात्र नभएर शान्ति समेत प्रदान गरोस् । यसै अनुभुतिमा उभिएर कुनै न कुनै तवरले जीवनसँग गाँसिएका छन् "सार" मा समेटिएका प्रत्येक गीतहरू ।
"सार" को आवरण पक्ष पनि हेर्न योग्य छ । कभरको अघिल्लो भागमा स्वभाविक मिल्दो रंगको पर्दामा गीतकार र गायक तथा दोश्रो भागमा संगितकाहरूको गम्भिर तथा आकर्ष तस्विरले गर्दा सिडीमा जुन गम्भियर्ता झल्केको छ, त्यसमा राखिएको मिल्दो कलर कम्भिनेसन र आकर्ष साजसज्जाले झनै लोभलाग्दो सुन्दर देखिएको छ । चलन चल्तिमा देखा परेका सिडीहरूको लहरमा यो एलबम निक्कै आकर्ष देखिएको छ ।
यस एलबमा टंक सम्बाहाम्फेद्वारा रचित १० वटा आधुनिक गीतहरू समेटिएका छन् र सबै गीतमा कर्णप्रिय र कोमल स्वरका धनि गायक तथा संगितकार कृष्णभक्त र्राईले स्वर दिएका छन् । बरिष्ठ संगितकार दिनेश सुब्बा र अर्का नेपालको चर्चित संगितकार हेमन्त शिसिरले एक-एक गीतमा संगित भरेका छन् र बाँकि ८ वटा गीतहरूमा गायक स्वयंले संगित भरेका छन् । शब्दरचनाको हिसाबले संगित पक्ष अति प्रवल छन् । संगितकारले शब्दका भावहरूलाई यथोचित संगित दिएर कुशलता पूर्वक आफ्नो क्षमताको प्र दर्शन गरेका छन् । यी सबै गुणहरूले गर्दा सारले आफ्नो उचाईलाई राम्ररी चुमेको छ ।

हङकङका धेरै नेपाली गीतकारहरूको लहरमा स्थापित गीतकारको रुपमा रामकृष्ण वान्तावा एक्लो ताराको रुपमा छन् अब उनको पंक्तिमा अर्का गीतकार टंक सम्बाहाम्फे पनि स्थापित हुन पुगेका छन् । यो हङकङेली नेपालीको लागि खुशी र गौरवको कुरा हो । आशा एबं विश्वास गरौं र आगामी दिनहरूमा उनीहरूको राम्रा गीतहरू निरन्तर सुन्ने अवसर मिलिरहने छ ।

अन्तमा कवि तथा गीतकार टंक सम्बाहाम्फेको लेखन शक्ति अझ सशक्त भएर जावोस् । हालै बिमोचित गीतिएलबम "सार" सबै नेपाली श्रोताहरूमाझ लोकप्रिय बनोस् र नयाँ गीतकहरू चाँडै सुन्न पाइयोस् यही शुभ कामना प्रकट गर्दछु ।

पूणिर्माको जून हौ कि मेरो मनको धुन

दिन रात आईपुग्छौ हृदयलाई छुन