लिम्बुवान राज्यको सँक्षिप्त र्इतिहास र पुनः स्थापना पुस्तकभित्र

सुरेश सुव्वा

भनिन्छ फलाम तातिएको बेला त्यसलाई ठिक आकार दिन ठिक समयमा घन चलाउनु पर्दछ । हो त्यस्तै दिल बहादुर पालुङवा नेपाल कुश्शाद्धारा लिखित "लिम्बुवान राज्यको सँक्षिप्त इतिहास र पुनः स्थापना" पुस्तक सही समयमा लेखिएको एउटा दस्तावेज हो । लिम्बुवान पुनः स्थापनाका लागी भनौ वा लिम्बुवान राजनीतीमा होमीएका राजनितीकर्मी (राजनितीशास्त्रमा स्नातकोत्तर, अर्थशास्त्र र अंग्रेजी साहित्यमा स्नातक गरेका) साहित्यकार, इतिहासकार तथा लेखक दिल बहादुर पालुङवाले उपन्यासहरु त्यान्द्रो, छोटो पmक र किरात लाजे लिम्बुवान सामान्य ज्ञान लगायतका कृतिहरु प्रकाशीत गरी सक्नु भएको छ । ति अघिल्ला पुस्तकहरुमा भन्दा यसमा उहाले धेरै खोज सोध तथा अनुसन्धान र मेहेनत गर्नु भएको छ । यस पुस्तकलाई लेखकले तिन खण्डमा बिभाजन गर्नुभएको छ । खण्ड क मा- लिम्बुवानको इतिहास, सिमाक्षेत्र, लिम्बुवानका राजाहरु, व्यक्ती वयक्तीत्वहरु, र ऐतिहासीक स्थलहरु समाबेस गरीएको छ । खण्ड ख मा- लिम्बुवान राज्यको पुनः स्थापना सम्बन्धी आफ्नो अमुल्य बिचारहरु, लिम्बुवान स्वायत्त अधिकार पुनः स्थापित हुनु पर्छ भन्ने तर्कहरु र लिम्बुवानमा स्थापित गर्न सकिने पक्षहरु अघि सारिएको छ । त्यस्तै खण्ड ग मा- लिम्बु जातीहरुको आकृति, स्वभाव र बिशेषताहरु, भेषभुषाहरु, चार्डपर्वहरु र लालमोहरहरु लगायत बिभिन्न सामाग्रीहरु राखीएको छ । समग्रमा उहाँले छैटौ शताब्दी देखि एक्काईशौ शताब्दी सम्मको लिम्बुवानको अवस्थिती समेट्नु भएको छ । पुस्तकमा यिनै लिम्बुवानको ऐतिहासीक बिशेषताहरु, ऐतिहासीक स्थलहरु, धर्म सँस्कार र सँस्कृतीहरु, ऐतिहासीक अन्दोलन र घटनाहरु, लिम्बुवानको राजाहरु, योद्धाहरु सहिदहरु र बिर पूर्खाहरुलाई प्रमाणको रुपमा पेस गर्दै लिम्बुवानको औचित्य अनि महत्वमाथि प्रकाश पार्नुभएको छ । जसले लिम्बुवान स्वायत्त राज्य पुनः स्थापनाको कुरा उठाउदा लिम्बुवानमा लिम्बुजातीहरुको जनसँख्या खोज्नेहरुलाई जवाफ दिएको छ । जसले कथित नेपाल एकिकरणको समय देखि दशबर्षो जनआन्दोलन सम्म आईपुग्दा लिम्बुवानका लागी लिम्बुवानी जनताहरुले बिभिन्न समयहरुमा गरेको आन्दोलनहरु, सघर्षहरु, उनिहरुले निभाएका भुमिकाहरु र आवाजहरु नसुन्ने, नबुझ्ने वा सुनेर, बुझेर पनि बुझ पचाउनेहरुलाई जवाफ दिएको छ । अनि हाल लिम्बुवान स्वायत्त राज्य पुनः स्थापनाका लागी सघर्षरत सम्पुर्ण लिम्बुवानबादी नेता, कार्यकर्ता र लिम्बुवानबासी जनताहरुका लागी यो पुस्तक एउटा दरिलो प्रमाण बनेको छ । लिम्बु र लिम्बुवानको बारेमा पुस्तक भन्छ, लिम्बु पूर्खाहरुले प्राचीनकाल छैटौ शताब्दीदेखि र्इसापूर्व पाँचहजार बर्षम्म बिभिन्न काल खण्डमा किरात राज्यको रुपमा बिशाल क्षेत्रमा राज्य गरेका थिए । यहि जातीको एक शाखा कालान्तरमा लिम्बु भएर निस्कियो । उनिहरुले राज्य गरेको तथा बसोबास कायम गरेको भुःभाग लिम्बुवान भयो । त्यस्तै-छैटौ शताब्दीतीर लिम्बुवान क्षेत्रमा आठ राजाहरुले राज्य गर्दथे । तर उनिहरुले जनताहरुलाई बढी अन्याय गर्न थाले । जनताले अन्याय महसुस गरी क्रान्ती छेड्ने भए । धनुकाण द्धारा युद्धको आहृवान गरी आठ राजाहरु बिरुद्ध लड्दा लड्दै जनताको बिजय भयो । त्यसपछि उनिहरुको चुम्लुङ्ग बसी धनुकाणले जितेको त्यो भुमिलाई लिम्बुवान नामाकरण गरे । र धनुधारी उनिहरुलाई लिम्बु घोषित गरे । उनिहरुले जितेको भुःभागलाई दश थुम -संघ) मा बिभाजीत गरी सँघीय अवधारणामा राज्य सँचालन गरे । पछि सात उपथुमहरु छुट्याईयो भनि उल्लेख गरीएको छ । यसलाई लिम्बुवानमा हालसम्म जुनसुकै ठाँउहरुमा प्रयोग हुदै आएको सत्र थुम दश लिम्बुवान भन्ने वाक्याँसले समेत पुष्टी गर्दछ । यसैगरी गोर्खाका राजा पृथ्बी नारायण शाहाले लिम्बुवानसँगको लर्डाईमा सत्र पटक भन्दा बढी हारखानु परेपछि लिम्बुवानको केन्द्रिय राजधानी बिजयपुरमा १८३१ साउन २२ गते गरीएको द्धिपक्षीय सम्झौता पत्र -तसल्ली लालमोहर) लगायतका कागजी प्रमाणहरुले यस पुस्तकलाई अझ गहकिलो बनाएको छ । पुस्तकमा भनिएको छ । यसरी १८३१ भन्दा अघि स्वतन्त्र तथा १८३१ पछि स्वायत्त राज्यको रुपमा रहेको लिम्बुवान राज्यलाई केन्द्रीय सरकारले गिद्धे नजर लगाउन छाडेन । अनेकौँ बाहानामा एकपछि अर्को गर्दै लिम्बुवानको अधिकारहरु खोसिदै लगीयो । र्सबप्रथम त लिम्बुवानमा लिम्बुहरुलाई भुमीको अधिकारबाट अलग गराउन १९६३ तिर लिम्बुवानमा नापी गर्ने कार्य भयो । त्यस्तै लिम्बुवानलाई दबाउन लिम्बुवानको धनकुटा, र्इलाम, ताप्लेजुङ्ग, तेह्रथुम लगायतका ठाँउहरुमा केन्द्र सरकारले अड्डा अदालतहरु राख्न तयारी सुरु गर्यो । यसै शिलशिलामा १९५२ मा ताप्लेजुङ्गमा अमिनी अड्डा राख्ने सवालमा लिम्बुवानी जनताहरुबाट ब्यापक बिरोध गरीएको थियो । यही बिरोध कार्यमा सहभागी आठर्राई हाङ्गपाङ्गका लिम्बुवानबादी होनहार ब्याक्ती बाजहाङ्ग आङ्गबुहाङ्ग लिम्बुको हत्या गरीएको थियो । यसरी लिम्बुवानमा केन्द्रीय सरकारले हत्याहिँसा सँगसँगै आफ्नो र गैर लिम्बुहरुको बाक्लो उपस्थिती सहीत बस्ती बसाल्न थालियो । सरकारको यस्तो कार्यप्रति लिम्बुवानी जनताहरुले १८३१ को सम्झौता उलङ्गघन नगरीयोस भनी बिभिन्न समयहरुमा बिभिन्न खालको बिरोध पत्रहरु, मागपत्रहरु र आन्दोलनहरु गरीएको थियो । समयको गतीसगै केन्द्र सरकार र लिम्बुवान बिच यो क्रम जारी रहदा २००७ सालमा काङ्गग्रेसले राणा शासन बिरुद्ध शसत्र क्रान्ती सुरु गर्यो । सरकारसँग रुष्ट लिम्बुवानका लिम्बुहरुले तत्कालीन काङ्गग्रेस पार्टीमा आबद्ध भई क्रान्तीबाट नै १८३१ को सम्झौता अनुसार लिम्बुवान पुन स्थापना कठोर निर्णय गर्दै, जी बी याक्थुङ्गबा बी बी चेम्जोङ्ग लगायतको अगुवाईमा लिम्बुवान सशत्र आन्दोलनमा होमीयो फलस्वरुप क्रान्ती सफलताकै क्रममा लिम्बुवान क्षेत्रका जनमुक्ति सेनाका कमाण्डर जी बी याक्थुङ्गबाको नेत्तृत्वमा राणाहरुलाई खेदाई, धनकुटामा ललीत बाहादुर तुम्बाहाङ्गफे प्रमुख रहेको लिम्बुवान प्रान्तीय सरकार गठन गरीएको थियो । उक्त सरकारमा - प्रेम बाहादुर माबोहाङ्ग- गृहमन्त्री, कप्तान कमान सिँ लिम्बु- रक्षामन्त्री, चन्द्रमान कन्दङ्गवा- वन मन्त्री, सेर बाहादुर लिम्बु- स्थानीय बिकाश मन्त्री, स्व काजीमान कन्दङ्गवा- शिक्षा मन्त्री, र स्व गुञ्जमान आङ्गबुहाङ्ग- स्वास्थ्य मन्त्री रहेका थिए । तर क्रान्ती सफलता सँगै काङ्गग्रेसले उक्त प्रान्तीय सरकार बिगठन गरी लिम्बुवान र लिम्बुवानी जनताहरुलाई धोका दिएका थिए । लेखकले यसरी २००७ सालमा लिम्बुवान र लिम्बुहरुमाथी गरेको षडयन्त्र अर्थात आफ्नो स्वार्थको लागी लिम्बुहरुलाई प्रयोग गरेको कुराहरुलाई स्मरण गर्दै गराउर्दै, आज देश सँघिय लोकतान्त्रीक गणतन्त्रको सस्थागत बिकासका लागी अघि बढीसकेको अवस्थामा समेत सँघियतामा जादा देश टुक्रीन्छ भन्ने काङ्गग्रेस पार्टीको बिगत र वर्तमानको उसको राजनीतीक पृष्ठभुमीलाई केलाउदै काङ्गग्रेस लिम्बुवानका लागी मात्र नभई सम्पूर्ण सँघियबादी पार्टी र जनताहरुका लागी धोकेबाज भनिएको छ । त्यस्तै १० बर्ष लामो जनयुद्ध लडेको माओबादीले जनयुद्धको बेला सँघात्मक शासन ब्यावस्थाको वकालत गर्दै, आत्मानिर्णयको अधिकार सहीत जातीय राज्यहरु, क्षेत्रिय राज्यहरु, अनि जातीय मुक्तीका कुराहरु, लिङ्गीय मुक्तीका कुराहरु, बर्गीय मुक्तीका कुराहरु लगायत सबैखाले मुक्तीका कुराहरुलाई महत्वका साथ अघि सार्यो । त्यसर्थ सम्पूर्ण मुक्ती चाहाने नेपालीहरुले माओबादीलाई साथ दिएको जीउदो र्इतिहास छँदाछदै, आज ऐतिहासीक पृष्ठभुमीको आधारमा लिम्बुवान स्वायत्त राज्यको पुन स्थापना हुनुपर्छ भन्दा भन्दै लिम्बुवानी जनताको चाहाना बिपरीत झापा मोरङ्ग र सुनसरीलाई टुक्राएर कुनै र्इतिहासमा नभएको कोचिला राज्यको अवधारणा ल्याउनु र लिम्बुवानलाई ५ जील्लामा खुम्चाउनु खोज्नु लिम्बुवानी जनताका लागी अन्याय र सरासर गलत भएको कुरा यो पुस्तकमा स्पस्ट लेखिएको छ । पुस्तकमा धेरै ठाँउहरुमा सत्यको नजीक रहेर लिम्बुवानको सिमानाको कुरा उर्ठाईएको छ । जहाँ अलग अलग समयमा अलग अलग सिमाहरुको चर्चा गरीएपनि हालको सिमाना- पूर्वमा मेची नदी, पश्चिममा सिस्वा/सँखुवा खोला, अरुण हुदै सप्तकोशी, उत्तरमा हिमालय तिब्बत चीन, दक्षिणमा भारत पर्दछ भनिएको छ । त्यस्तै जनसँख्याको सवालमा पनि बिभिन्न काल खण्डको इतिहासहरु, रितिथितिहरु, धर्म सँस्कार र सँस्कृतीहरु अनि बिभिन्न थरीका लिम्बुहरुको वँशावली लगायत धेरै धेरै प्रमाणहरु पेस गर्दै ऐतिहासीक पुष्ठभुमीको आधारमा लिम्बुवान राज्यको पुन स्थापना हुनु पर्छ भनिएको छ । यसैगरी चाहे त्यो उनिहरुको (लिम्बुहरुको) मुलुकमा एक जना मात्र लिम्बु हुन् या नहुन् इतिहास इतिहास हो यसलाई कसैले मोड्ने चेष्टा गर्नुहुदैन र मोडीदैन पनि । त्यसर्थ यही र्इतिहासको खुड्किलो टेक्दै ऐतिहासीक पृष्ठभुमीको आधारमा लिम्बुवान पुन स्थापना हुनुपर्छ भन्ने जस्ता तर्कसँगत बिचारहरु अघि सारीएको छ । अन्त्यमा, पुस्तक सानो भएपनि यसमा समेटीएका लिम्बुवान सम्बन्धी अनेकौ सामाग्रीहरुले यसलाई निकै महत्वपूर्ण बनाएको छ । पुस्तकले लिम्बुवान पुन स्थापनाको कुरा लिम्बुहरुमा अञ्जान जन्मिएको भावना या रहर होईन भनि प्रमाणीत गर्दछ । अनि लिम्बुवान स्वायत्त राज्य पुन स्थापनाका लागी सँघर्षरत लिम्बुवानबादी पार्टी र सँगठनहरुलाई महत्वपूर्ण सहयोग पुर्याउने कुरामा दुइमत छैन् ।