".........गीत भयो गजल मेरो" एक समीक्षा

अशोक राई
गजलकार वुद्धि तेम्वे 'माइला' जीको गजल संग्रह "गीत भयो गजल मेरो" वारे २,४ कुरा लेख्ने विचार गरे । साहित्यमा गजल विधा खासगरि नयाँ पिडीमा निक्कै लोकप्रिय छ । करीव एकदशक यता गजलको यो लोकप्रियता संगीतमा दोहोरी गीत झैँ वाक्लो देखिएको छ । मेरो जानकारीमा आए सम्म २०५५- ५६ सालतिर फाट्टफुट्ट मात्र प्रकाशित गजलका पुस्तक अहिले आएर साहित्यको र्सार्वधिक प्रकाशित विधा भइसकेको छ । यसरी हेर्दा नेपाली साहित्य दिनदिनै धनी भएर गएको छ । र गजल विधाले नयाँ पिडीलाई साहित्यको विकासमा अग्रसर गराएको छ ।
उमेर २४ वर्षपुगेका 'माइला' भारतीय सेनामा कार्यरत रहेको जानकारी उनको चिनारीवाट थाहा हुन्छ । संग्रहको नाम "गीत भयो गजल मेरो"वाट नै उनको गजलमोह प्रष्टिएकोछ र उनी गजलका पारखी लेखक हुन् भन्ने पुष्टि हुन्छ । प्रकाशोन्मुख कृतिमा अर्को एउटा गजल र कविता कृतीको तयारीले'माइला' कवि पनि हुन् भन्ने जानकारी दिएको छ । जूनकुरा उनी गजल विधामा मात्र होइन अन्य विधामा पनि कलम चलाउँछन् भन्ने कुराको पुष्टि हो। 'माइला' का गजल संग्रह भित्र कतै प्रेमको आग्रह कतै धोका,कतै स्वतन्त्रताको चाहना कतै सैनिक हुनुको दुखद पीडा,कतै राजनैतिक वेथिती कतै मानवताको वकालत र कतै मानवीय स्वार्थ र कतै इश्वरसीतको गुनासा जस्ता विषयहरु समावेश गरिएका छन् । केही सेरहरु हेरौँ

गाउँघरमा अचेल एक्लै रुन्छन् सुसाउदैनन् खोलाहरु
घर घरमा ताला देखि डुलेन मन अझैपनि

यो सेरमा द्वन्दको वेला नेपालमा व्याप्त भएको आतंक र मनको विरक्ती मार्मीक रुपले पस्किएको छ ।

म होइन हामी हाम्रो मानवतालाई साचौँ अव
हातेमालो गर्दै हामी एकअर्कामा वाचौँ अव

प्रस्तुत सेरमा मान्छे मान्छेका वीच देखीने वैयक्तीकता त्यागेर मानवताको नाताले संगै -हामी) वाचौँ भन्ने मानवीय आग्रह छ ।

आयातीत यो कूरितीमा यति चाडै पस्नु हुन्न
आफ्नोमौलीक सँस्कृतिलाई वित्ते छुरी धस्नु हुन्न

यो सेरमा विदेशी सँस्कृती प्रति नतमस्तक नयाँ पिडीलाई उपदेश दिदै हामीले हाम्रो पहिचान हाम्रो सँस्कृतिलाई माया नमारौँ है भनीएको छ ।

औँसीको अधेरी झैँ राती भयो जीवन
चढाएर उभ्रिएको पाती भयो जीवन

यो सेरमा प्रेमीकाले आफ्नो माया लत्याएको विरक्ती भाव पोखीएको छ ।

देशको रक्षा गर्छु भनी हातमा बन्दूक वोकी हिँडे
मेरै जस्तो रगत वग्ने मान्छेलाई ठोकी हिँडे

सैनिक हुनु हाम्रो नियति हो के हातमुख जोर्ने हाम्रा लागि अन्य आधार छैन - आफू जस्तै मानिसहरु मारेर भोग्नु पर्ने सेनाको दुःख र पीडा यो सेरमा पाइएको छ ।
संग्रहभित्रका सवै गजलहरु यहाँ उल्लेख गर्न सकिन्न । यसभित्र 'माइला'का यस्ता धेरै अन्य गजल छन् जहाँ एउटा औसत मान्छेले जीवनमा भोग्ने अनिवार्य एवं आकस्मीक दुख सुखहरु त्यसवाट उब्जिएका थुप्रै भावनाहरु,द्वन्दहरु,विवशताहरु,पोख्न नसकिने कुण्ठाहरु,प्रेमका याचना र धोका पछिको हिनतावोध,खीन्नता जस्ता अनेक कुराहरु अटाएकाछन् । प्रकारान्तरलेमानिसका जीवनमा आइपर्ने आरोह अवरोहहरु उस्तै उस्तै हुन् सवैले जीवनका तीता मीठा कुराहरु भोग्छन् । जीवनका तिनै कुरा हुन् उनका सृजनाहरु । देउरालीको एक विसौनीमा माइलाका गजल लिएर वसौँ झैँ लाग्छ र त्यहीको सीतल हावासीत सुसाउँ जस्तो लाग्छ ।
अव गजलका शास्त्रिय पक्षहरुको उल्लेख नगरी यस्का अन्य पक्ष सीत मात्र भलाकूसारी गरौँ । नेपाली साहित्यमा गजल एउटा विवादित विधा पनि हो । केहि स्थापित कवि एवं आख्यानका लेखकहरु गजललाई वहिस्कार नै गरौँ भन्ने तर्क राख्छन् । यसको पक्षमा गजल आयातीत विधा हो संरचनागत नियममा वाँधिनु पर्ने भएकोले विचार संकुचन हुन्छ स्वतन्त्र भएर लेख्न सकिन्न भन्ने तर्कहरु अगाडी आएका हुन् । त्यसै गरेर गजल राजा महाराजा जस्ता सामन्ती शासकको खोपीमा गाइने,सुसाइने विधा हो जहाँ प्रेमरसले भरिएका विषयहरु मात्र समावेश हुन्छ भन्ने जस्ता तर्कहरु सुन्न पाइन्छ । गजललाई फारसी र उर्दू समाज हुदै नेपालमा प्रवेश गरेको र विश्व साहित्यमा यस्को स्थान नभएकोले यो साहित्यिक विधा मानिनु हुन्न भन्ने तर्कहरु सुन्न पाइन्छ । यी थप्रै तर्कहरुका वावजूद नेपालका नयाँ पुराना पिडीका अत्याधिक श्रष्टाहरु गजल विधा प्रति आकर्षीत भएकाछन् । देश विदेश गजल समूहहरु,गजल मञ्चहरु र मण्डलीहरुको गठन भएको छ । एकाएक नयाँ पिडीहरु गजल लिएर उदाएको उदाएकै छन् । त्यसै गरेर गजलको संरचनागत नियम र प्रयुक्त भाव सर्न्दर्भमा पनि विवाद देखिएको छ । गजलकारहरुमा कोही शास्त्रिय नियम कै पछि लागेर गजल लेख्छन् जहाँ सृंगाररस प्रधान रहन्छ,काफीयार रदिफको परम्परागत नियमलाई आत्मासाथ गरिरहेको हुन्छ । अन्य केहि गजलकारहरु भाव जे रहे पनि गजलमा गेयात्मकता (लय) घात नहोस भनेर वहर (छन्द नियम)मा गजल लेखौँ भ न्ने अभियान नै चलाउँदैछन् । अर्काथरी गजलकारहरु छन् जस्ले गजलको संरचनागत पक्ष मौलीक नियम मानेर नयाँ नयाँ विचार र दर्शन प्रधान गजल लेख्ने काम गरिरहेकाछन् यस्मा काफीयाको परम्परागत नियम केही तोडीएको पाइन्छ । जस्तो स्वरघात र लयघात भए पनि विचार प्रधान गजल लेख्नु आजको आवश्यकता हो भन्ने तर्क हावी छ । यस लहरलाई गजल सम्राट श्री ज्ञानुवाकर पौडेल देखीनु भएको छ भने शास्त्रिय नियम र वहरका प्रवक्ता डा.घनेश्याम परीश्रमी मानिन्छन् । नेपालका गजलकारहरुको नाम लिएर त साध्य नहोला तर पनि अगुवा गजलकारहरुमा ज्ञानुवाकर र परीश्रमी पछि मनु व्राजाकी,वुँद राना,ललीजन रावल र विजय सुब्बाहरुको नाम अग्रपंत्तिमा आउँछ ।
गजल विधालाई साहित्यिक विधा नै नमान्नु एउटा पूर्वाग्रही तर्क हुन सक्छ । लेख्नु नलेख्नु व्यक्तिको विचार हो । तर गजलकारहरुले परम्परागत नियममा रहेर गजल लेख्नुको भने तुक छैन र गजल विधामा मात्रै संकुचित हुनु एउटा र्सजकको काम होइन । गजलकारले गजलमा प्रेमरसले भरिएका सस्ता प्रसंग होइन दर्शन र विचार पोख्ने जमर्को गरेमा गजलको महत्व वढ्नेछ र संख्यात्मक भन्दा गुणात्मक गजलको विकास हुनेछ । र अर्को कुरा गजलमा अव जातिय आन्दोलनका विषय र युक्तिका भावनाहरुको प्रयोग गर्नु पर्ने भएको छ किनकी साहित्यको अपविधालाई उत्तरआधुनिक धारले छोइसकेको छ राज्यको पुनःसंरचनासीतै साहित्य,गीत,संगीत र विचारमा पुनःसंरचनाको कुरा उठेकोछ ।
र अन्तमा माइलालाई मेरा केही सुझावहरु दिन चाहन्छु ।
१.सामान्य काफीया विचलनलाई नियाल्ने चलन हराउँदै गएपनि त्यस्मा वेवस्ता गर्नु हुदैन साथै काफीयाको पुनरुक्ति (दोहारीनु) राम्रो मानिन्न । संग्रहभित्र काफीया दोहोरीएका मात्र हैन तेहरीएका उदाहरण पाईयो । अवको कृतिमा यसवारे ध्यान पुगे राम्रो होला ।
२.गजल गाउने विधा भएपनि साहित्यमा पढीने विधा भएर स्थापीत भएको छ । पढीदा समेत गजलमा सहजलयको आवश्यकता पर्छ नै । संग्रहभित्रको केही गजलमा लय असहजता पाइन्छ । लयघात भएको गजलमा मीठास हराउने भएकोले यो पक्ष सोचनिय छ ।
३.माइलाका करिव १५ देखि १८ वटा गजल प्रेम र धोकासंग सम्वन्धित छन् जहाँ आशा भन्दा नीरासा,कूण्ठा छ र साहसको कमी छ । म माइलालाई सहनुभूति राख्दै एउटा वलीयो प्रेमीको उदाहरण आवोस भन्ने सुझाव दिन्छु ।
४. गजलमा नयाँपन दिनु,प्रयोग गर्नु कलात्मक विम्वको प्रयोग गर्नसक्नु महत्वपूर्ण हो । उर्दू गजलमा एउटै सेरले संसार वोल्छ प्रेम दर्शन दिन्छ । हामी गजलकारले गुणात्मक गजलमा ध्यान दिऔँ । विचार प्रधान गजलको लेखनमा अग्रसर होऔँ ।